در قانون، افرادی که مستحق دریافت نفقه هستند، الزاما فرزندان و همسر نیستند، بلکه خویشاوندان نیز تحت شرایطی از حق نفقه برخوردار هستند. خویشاوندان شوهر اگر شرایطی که در قانون مدنی، عنوان شده است را داشته باشند، می توانند برای مطالبه نفقه به او مراجعه کنند و در صورت عدم پرداخت نفقه از طریق دادگاه این موضوع را پیگیری کنند. در این مقاله قصد بررسی موضوع نفقه اقارب را داریم که نکات حقوقی مرتبط با آن را نیز مورد بررسی قرار می دهیم. در انتها نیز با معرفی حمید رضا ترجمان؛ وکیل پایه یک دادگستری با بیش از 24 سال سابقه در امر وکالت، سعی در رفع مشکلات حقوقی شما هستیم. پس تا انتهای مطلب با ما همراه باشید. برای کسب اطلاعات کافی و جامع درباره تمامی موضوعات مربوط به نفقه، مقاله نفقه را مطالعه بفرمایید. شما می توانید برای اخذ مشاوره تخصصی درباره این موضوع، با تیم حقوقی حمیدرضا ترجمان با 24 سال تجربه در امور خانواده با شماره {09929994973} از طریق واتساپ، تلگرام و ایتا در ارتباط باشید.
نفقه اقارب چیست؟
طبق ماده 1204 قانون مدنی، نفقه اقارب به تکلیف قانونی اعضای خانواده نسبت به یکدیگر اشاره دارد. تکلیفی که بر اساس آن، برخی خویشاوندان موظف هستند هزینه های ضروری زندگی فردی را که توان تامین معاش خود را ندارد، پرداخت کنند. این تکلیف تنها میان خویشاوندان نزدیک برقرار است و قانونگذار آن را برای حمایت از افراد ناتوان، سالمندان، کودکان و افرادی که امکان تامین مخارج روزمره خود را ندارند، پیش بینی کرده است.
برای مشاره تخصصی با بهترین وکیل خانواده تهران با 25 سال تجربه، به صفحه بهترین وکیل پایه یک دادگستری در تهران مراجعه کنید.
نفقه اقارب شامل هزینه هایی است که برای ادامه یک زندگی معمولی و متعارف لازم است. مثل خوراک، پوشاک، مسکن، درمان و سایر نیاز های اساسی. این تکلیف برخلاف نفقه زن، دو طرفه در نظر گرفته شده است. یعنی همانطور که والدین در زمان نیاز باید از فرزند خود حمایت کنند، فرزندان نیز در صورت تمکن مالی وظیفه دارند مخارج والدین ناتوان یا نیازمند را تامین کنند. نکته مهم این است که نفقه اقارب فقط زمانی واجب می شود که فرد نیازمند توان مالی برای تامین نیاز های اولیه نداشته باشد و شخص مسئول پرداخت نیز قدرت مالی کافی داشته باشد.
در عمل، نفقه اقارب بیشتر در شرایطی مطرح می شود که پدر و مادر سالخورده، فرزند بیمار یا نوه بی سرپرست به کمک مالی نیاز دارند. در چنین وضعیتی، وکیل خانواده می تواند با بررسی توان مالی افراد و وضعیت واقعی زندگی، مسیر قانونی لازم برای مطالبه یا دفاع از دعوای نفقه اقارب را مشخص کند و از تضییع حقوق طرفین جلوگیری نماید.
نکته حقوقی: قسمت انتهایی ماده مزبور، نکته مهمی را بیان می کند و پرداخت نفقه به خویشاوندان نسبی را منوط به استطاعت مالی منفق یا همان پرداخت کننده نفقه، دانسته است. در واقع از یک طرف قانونگذار، تامین نفقه را به اندازه رفع نیاز های ضروری اقارب در نظر گرفته است. در واقع اگر منفق، وضع مالی قابل قبولی داشته باشد، باید تامین نفقه خویشاوندان را با تناسب وضع زندگی آنها پرداخت نماید.
اقارب چه کسانی هستند؟
اقارب به معنای رابطه خویشاوندی است که این رابطه می تواند به صورت سببی و نسبی باشد. موضوع مربوط به نفقه اقارب نیز منظور اقارب نسبی است که به واسطه نسبت فامیلی با شوهر، از حق نفقه برخوردار هستند. حال برای آشنایی با مفهوم نفقه اقارب، باید گفت که پرداخت نفقه به اقارب یا خویشاوندان نسبی که طبق قانون شرایط دریافت آن را دارند.
اقارب از دو مسیر تعریف می شوند:
اول، اقارب نسبی که شامل افرادی هستند که با فرد از طریق تولد و خون نسبت دارند؛ مثل پدر، مادر، فرزند، خواهر، برادر، عمو، عمه، دایی، خاله و سایر بستگان نسبی. این گروه نزدیک ترین و پر اهمیت ترین دسته اقارب در حقوق ایران محسوب می شوند و بسیاری از تکالیف مانند نفقه یا ارث، مستقیما بر آن ها مبتنی است.
دوم، اقارب سببی که از طریق ازدواج ایجاد می شوند؛ یعنی خانواده همسر مانند پدر شوهر، مادر شوهر، پدر زن، مادر زن و دیگر بستگان سببی. این دسته از خویشاوندان اگرچه رابطه خونی با فرد ندارند، اما از نظر حقوقی در برخی موارد نقش دارند و در موارد خاص ممکن است در قوانین مرتبط با خانواده و ضمان مدنی مطرح شوند.
نفقه در نظام حقوقی ایران که شامل هزینه های زندگی و اساسی هر فردی است، امری الزام آور بوده و تفاوتی نمی کند که دریافت کننده، فرزند، همسر و یا اقارب باشد. همانطور که شوهر، موظف است تا تامین کننده مخارج و مایحتاج زندگی همسر و فرزندان خود باشد، این تکلیف را نسبت به اقارب نیز مطرح است و نباید از اجرای چنین تکلیفی خودداری شود.
نفقه اقارب بر چه کسانی واجب است؟
نفقه اقارب تنها زمانی واجب می شود که رابطه خویشاوندی در خط مستقیم وجود داشته باشد. منظور از خط مستقیم، خویشاوندانی هستند که یکی از نسل دیگری به دنیا آمده است. بنابراین نفقه اقارب بر تمام بستگان واجب نیست و قانون این مسئولیت را فقط میان چند گروه محدود تعریف کرده است.
طبق قانون مدنی، نفقه اقارب بر پدر، مادر، فرزندان، نوه ها و اجداد واجب است. یعنی اگر فردی توان تامین هزینه های ضروری زندگی خود را نداشته باشد، در اولین قدم فرزند بالغ و دارای توان مالی باید مخارج او را تامین کند. اگر فرزند توان مالی نداشته باشد، این مسئولیت به نسل بعدی منتقل می شود و به همین ترتیب میان اجداد یا نوه ها بررسی می شود.
در طرف مقابل، اگر فرزند نیازمند باشد و توان تامین معاش نداشته باشد، نفقه او بر پدر واجب است و تنها زمانی که پدر توان مالی ندارد، مادر در اولویت بعدی قرار می گیرد.در ادامه به بررسی شرایط پرداخت نفقه اقارب خواهیم پرداخت.
نفقه اقارب در قانون مدنی چیست؟
نفقه اقارب در قانون مدنی به تکلیف خانواده نسبت به حمایت مالی از خویشاوندان نزدیک اشاره دارد. قانونگذار در مواد ۱۱۹۵ تا ۱۲۰۶ قانون مدنی، به شکل دقیق مشخص کرده است که چه کسانی باید نفقه بدهند، چه افرادی حق مطالبه نفقه دارند و این مسئولیت در چه شرایطی ایجاد می شود. بنا بر این مواد قانونی، نفقه اقارب همیشه بر اساس دو اصل مهم ارزیابی می شود: نیاز واقعی فرد و توان مالی شخص مسئول پرداخت.
آیا نفقه گذشته اقارب قابل مطالبه است؟
مطالبه نفقه گذشته اقارب همیشه از پرسش های مهم در دعاوی خانواده بوده است، زیرا بسیاری از افراد تنها پس از مدتی طولانی متوجه می شوند که امکان دریافت نفقه از خویشاوندان نزدیک وجود داشته و در آن زمان برای تامین هزینه های ضروری زندگی با مشکل روبرو بوده اند. قانون مدنی درباره نفقه اقارب، برخلاف نفقه زن، شرایط متفاوتی دارد و این تفاوت ها تعیین می کند آیا نفقه گذشته قابل مطالبه است یا خیر.
در حقوق ایران، نفقه اقارب ماهیت تکلیفی و حمایتی دارد و فقط زمانی واجب می شود که سه شرط همزمان برقرار باشد: فرد نیازمند باشد، توان تامین معاش نداشته باشد و خویشاوند نزدیک او از نظر مالی در مضیقه نباشد. به همین دلیل، قانونگذار نفقه اقارب را تنها برای زمان حال و شرایطی می شناسد که نیاز و توان مالی همزمان وجود داشته باشد.
بر همین اساس، نفقه گذشته اقارب اصولا قابل مطالبه نیست؛ چون قانون نفقه اقارب را یک تعهد مستمر و همزمان می داند. به بیان ساده، خویشاوند ملزم به پرداخت تنها از زمانی مسئول است که هم نیاز فرد ثابت شود و هم توان مالی او محرز باشد. مطالبه نفقه ماه های گذشته تنها زمانی امکان پذیر است که شاکی بتواند ثابت کند در آن دوره، شرایط نیاز واقعی وجود داشته و فرد مسئول نیز توان مالی کافی داشته است اما عمدا از پرداخت نفقه خودداری کرده است. اثبات همزمان این دو موضوع در عمل دشوار است و به همین دلیل اکثر دادگاه ها فقط نفقه حال را مورد حکم قرار می دهند نه نفقه گذشته را.
با این حال، اگر شواهد و مدارک کافی وجود داشته باشد که نشان دهد فرد نیازمند در گذشته نیز فاقد توان مالی بوده و شخص ملزم به پرداخت در آن دوره، امکان پرداخت نفقه را داشته اما از انجام آن خودداری کرده است، بهترین وکیل خانواده در تهران می تواند با استناد به شرایط واقعی، دادگاه را قانع کند که نفقه گذشته نیز قابل مطالبه باشد. هرچند این موضوع استثنایی است و نیاز به مدارک محکم، مستندات پزشکی، گزارش های حمایتی یا شهادت افراد مطلع دارد.
بررسی شرایط پرداخت نفقه اقارب
در بخش قبل با اقارب نسبی آشنا شدیم و گفتیم که پرداخت نفقه به فامیل، با توجه به توان مالی پرداخت کننده انجام می شود. خویشاوندان نسبی که ملزم به پرداخت نفقه به یکدیگر هستند، لازم است تا یکسری شرایط برای آنها وجود داشته باشد. در این بخش شرایط مربوط به نفقه خویشاوندان را بررسی می کنیم.
1- وجود رابطه نسبی
شاید این سوال در ذهن شما مطرح شود که هر اقارب چه نسبی و چه سببی، الزام به پرداخت نفقه یا دریافت نفقه را دارد؟ یکی از شرایط اساسی در پرداخت نفقه این دسته از افراد، وجود رابطه نسبی است. ماده 1196 قانون مدنی، بیان کننده این شرط است. در واقع قانونگذار صراحتا عنوان کرده است که فقط اقارب نسبی ملزم به دادن نفقه به هم هستند. بنابراین در نفقه این اشخاص بحث انفاق اقارب سببی مطرح نیست.
2- اقارب نسبی در خط عمودی
شرط دیگر، علاوه بر نسبت خویشاوندی از نوع نسبی، این دسته از اقارب در خط عمودی مورد توجه قانونگذار قرار گرفته است. در واقع بستگان نسبی که بحث پرداخت نفقه آن ها مطرح است، باید در خط عمودی باشند؛ یعنی شامل مادر و پدر، فرزند و نوه است. اقارب نسبی از خط افقی مثل خواهر و بردار و عمع و عمو و خاله و دایی، شامل نفقه بستگان نیستند.
3- استطاعت مالی پرداخت کننده نفقه
در خصوص این که گفته می شود بستگان نسبی می بایست نسبت به هم انفاق دهند، اما در هر شرایطی این موضوع مطرح نیست. بلکه طبق ماده 1198 قانون مدنی، فرد پرداخت کننده نفقه باید از توان مالی کافی برای انجام چنین امری برخوردار باشد. در واقع اگر ثابت شود که فرد پرداخت کننده خود در مضیقه و شرایط مالی نامناسبی قرار دارد و از طرفی با این شرایط می خواهد با سختی فراوان، مقدمات تامین نفقه را انجام دهد، قانون او را پرداخت نفقه معاف کرده است.
4- عدم استطاعت مالی دریافت کننده نفقه
فردی از اقارب که مستحق دریافت نفقه است که از توان مالی برخوردار نباشد. به تعبیر ماده 1197 قانون مدنی، آن دسته از بستگان نسبی که حق داشتن نفقه را دارد و به نحوی افراد دیگر از اقارب باید هزینه های زندگی او را تامین کنند که ندار باشد. از طرفی اگر شغلی هم داشته باشد، درآمد شغل او به اندازه ای نباشد که نیاز های زندگی وی را تامین کند و در این صورت حق مطالبه نفقه از سایر اقارب قانونی را دارد.
اقارب ملزم به پرداخت نفقه
هر فردی که نسبت فامیلی با افرادی دارد، طبق قانون تکلیف پرداخت نفقه به آنها یا دریافت نفقه از آن ها را ندارد. بلکه در بحث نفقه اقارب، فقط اقارب نسبی از خط عمودی یا همان خط مستقیم وظیفه انفاق به هم را دارند.در واقع اجداد و اولاد و افرادی که در این دسته قرار دارند، باید از عهده تامین مخارج زندگی خود بر آیند. البته که پرداخت نفقه، منوط به تمکن مالی پرداخت کننده و اوضاع مالی نامناسب دریافت کننده است. در صورت عدم وجود این شرایط، بحث پرداخت نفقه به اقارب منتفی است. در واقع بستگان خط اطراف مثلا برادر، خواهر عمو و خواهر زاده و غیره، مشمول انفاق به هم نیستند و همان دسته از اقارب که گفته شد و طبق شرایط قانون مدنی، بحث نفقه دادن و نفقه گرفتن نسبت بهم مطرح می شود.
چند نکته حقوقی مهم پیرامون نفقه اقارب
در رابطه با موضوع نفقه اقارب، چند نکته حقوقی وجود دارد که لازم است مهم ترین آنها ذکر شوند. مهم ترین این نکات، عبارتند از:
- در صورتی که پرداخت کننده نفقه از شرایط مالی مناسبی برخوردار باشد و از طرفی، افراد واجب النفقه زیاد باشند، لازم است تا نفقه همه آنها پرداخت شود.
- در صورت تعدد افراد واجب النفقه اما اگر شرایط مالی منفق به حدی باشد که نتواند تامین مخارج همه آنها را پوشش دهد، پرداخت نفقه زن در ابتدا باید انجام شود.
- پرداخت نفقه زن نسبت به سایر افراد واجب النفقه در اولویت قرار دارد.
- اقارب نزولی خط عموی مانند نوه و اولاد نسبت به خط عمودی صعودی مانند والدین نسبت به دریافت نفقه، حق تقدم دارند.
- امکان مطالبه نفقه گذشته یا نفقه معوقه از سوی اقارب وجود ندارد و این امکان تنها برای زوجه مطرح است.
- در پرداخت نفقه به بستگان نسبی، این موضوع بررسی می شود که دریافت کننده نفقه از استطاعت مالی برخوردار است یا خیر و در صورت تمکن مالی کافی، حق نفقه نخواهد داشت. اما در بحث نفقه زن، این موضوع مطرح نیست و چه زن دارای وضع مالی مناسبی باشد و چه از شرایط مالی خوبی برخوردار نباشد، شوهر باید نفقه او را پرداخت کند و زوجه حق نفقه خواهد داشت.
- در پرداخت نفقه زن، بحث تمکن مالی شوهر اصلا مطرح نیست و زوج باید در هر صورت نسبت به پرداخت نفقه همسر اقدام نماید. اما در تفقه اقارب، توان مالی منفق مورد بررسی قرار می گیرد که اگر توان مالی کافی نداشت، نباید این وظیفه را انجام دهد.
- نفقه بستگان بر خلاف نفقه زن یک تکلیف دو طرفه است.
عدم پرداخت نفقه اقارب چه ضمانت اجرایی دارد؟
نپرداختن نفقه، ضمانت اجرا حقوقی و کیفری دارد. ضمانت اجرای حقوقی عدم تادیه نفقه به این صورت است که زوجه، فرزند یا اقارب که مستحق دریافت نفقه هستند و در این زمینه نفقه ای را دریافت نمی کنند، می توانند دادخواست مطالبه نفقه تنظیم نموده و از طریق دادگاه پیگیری های لازم را انجام دهند.
در صورت اثبات تمکن مالی خوانده نسبت به پرداخت نفقه اقارب و از طرفی برای دادگاه نیز ثابت شود که خواهان، مشکل مالی در تامین هزینه های زندگی خود دارد و در نهایت حکم به محکومیت خوانده نسبت به پرداخت نفقه داده می شود. در صورت عدم پرداخت نفقه، اموال خوانده برای وصول آن مورد توقیف قرار می گیرد.
ترک انفاق در قانون کشور ما، جرم است و علاوه بر محکومیت به پرداخت نفقه، در صورت خودداری از تادیه آن، مجازات کیفری در انتظار او خواهد بود. طبق ماده 53 قانون حمایت خانواده، خودداری از تامین هزینه های زندگی اقارب نسبی، مجازات حبس درجه 6 دارد که البته این مجازات برای ترک نفقه زن نیز مطرح است.
مشاوره تخصصی با وکیل دادگستری با موضوع نفقه
از بین دعاوی خانواده، موضوع نفقه، چالش های خاص خود را دارد و از طرفی نیاز بیشتر به ارائه مشاوره حقوقی را می طلبد. سوالات اصلی که غالبا در جلسات مشاوره حقوقی مطرح می شود، در ارتباط با نحوه شکایت از همسر بابت عدم پرداخت نفقه و همچنین محاسبه نفقه زوجه است. محاسبه نفقه توسط کارشناس دادگستری انجام می شود و دادگاه نیز طبق نظر کارشناسی اقدام به صدور حکم می کند.
در صورتی که تمایل دارید در ارتباط با موضوع نفقه با یکی از برترین وکلا دادگستری کشور در ارتباط باشید و مشاوره های تخصصی از وی دریافت کنید، کافیست با تیم وکالتی ترجمان از طریق راه های ارتباطی درج شده در وب سایت اقدام کنید.
سخن نهایی
آن دسته از اقارب نسبی که در خط عمودی قرار دارند، تحت شرایطی وظیفه انقاق به هم را برعهده دارند. برای پرداخت نفقه اقارب، ابتدا باید ثابت شود که دریافت کننده، اوضاع مالی نابسامانی دارد و از عهده تامین مخارج عادی خود بر نمی آید. از طرفی نیز پرداخت کننده باید از تمکن مالی برخوردار باشد. در صورت عدم وجود این شرایط، نفقه ای به بستگان نسبی تعلق نمی گیرد و از طرفی نیز تکلیفی برای پرداخت نفقه ندارند.
سوالات متداول
اقارب سببی مستحق دریافت نفقه هستند؟
خیر، در مورد نفقه اقارب تنها بستگان نسبی مطرح می شود.
اگر فردی که رابطه نسبی با دیگری دارد و از عهده تامین مایحتاج خود عاجز است، آیا مستحق دریافت نفقه است؟
در صورت استطاعت مالی منفق، مستحق دریافت نفقه است.
ترک انفاق نسبت به بستگان نسبی مجازات حبس دارد؟
بله مجازات حبس تعزیری درجه 6 دارد.
نفقه اقارب بر چه کسانی واجب است؟
در حقوق ایران، نفقه اقارب (پدر، مادر، فرزندان و خویشاوندان نزدیک) بر عهده افراد توانمند است و خودداری از پرداخت آن جرم محسوب می شود.
